Wychowanie
Różnicowanie systemów wychowania
Różnice w ujęciu tych samych elementów konstrukcyjnych w modelach wychowania (np. celu i ideału człowieka) oraz w rozwiązywaniu takich samych problemów w odmienny sposób płyną z dwu źródeł: z założeń światopoglądowych oraz z założeń filozoficznych. Pierwsze dotyczą naczelnej idei określonego poglądu na świat, która zabarwia całość systemu jakby na jednolity kolor, a pochodzą z najgłębszej intuicji poznawczej, ujmującej ostateczne źródła rzeczywistości (bytu) jako Absolut. Drugie zaś założenia filozoficzne mają charakter zintelektuali-zowanych twierdzeń, ujmujących podstawowe aspekty rzeczywistości na podstawie zracjonalizowanego i uogólnionego doświadczenia. a) Idee światopoglądowe, jak wiemy z historii, zróżnicowały się w kulturze europejskiej w trzech kierunkach: miłości, wolności i walki. Idee te tworzą syntezę, normę i typ określonego poglądu na świat. Zanim jednak przejdziemy do scharakteryzowania tych trzech idei naczelnych w poszczególnych światopoglądach, trzeba podkreślić ich wielokształtność. Rozumienie każdego z nich było tak różnorodne, że próbowano konkretyzować ich cele. W ten sposób powstawały hasła, jak np. „braterstwo" zamiast miłości, „równość" jako cel walki lub „niepodległość" jako konkretyzacja wolności. Sądzono przy tym, że hasła te są lepsze, praktyczniejsze, gdyż można było je rozumieć w sensie religijnym lub tylko świeckim. Tymczasem naczelna idea światopoglądu tworzy ideał, szczyt doskonałości i najwyższy cel dążeń i duchowych pragnień ludzi, wobec tego zawiera w sobie wszelkie zastosowanie konkretne, a równocześnie nie da się przez nie wyczerpać i zastąpić. Dlatego też jako wielokształtne źródła inspiracji celów społecznych, politycznych, wychowawczych — miłość, wolność i walka dały podstawy różnym światopoglądom. Pierwsze chrześcijaństwo głosi Boga miłości („Bóg jest miłością" — 1 J 4,8) Miłość ta rozlewa się na cały świat, jest miłością darzącą i tworzącą dobro, miłością życzliwości i przyjaźni.17 Taka miłość ma charakter duchowy i osobowy, jest więc wyższa ponad miłość cielesnego upodobania i pożądania. Miłość ta jest zawsze gotowa do ofiary ze siebie na rzecz dobra innych. Miłość chrześcijańska wzoruje się na Miłości najwyższej, zawiera się w miłości Boga i bliźniego, nawet nieprzyjaciela. Miłość ta jednoczy społecznie i daje pokój. Dlatego też ideał „nowego człowieka" w wychowaniu katolickim stanowi doskonały chrześcijanin, czyli człowiek święty życiem, według prawa Bo- żego, naśladujący Chrystusa,18 a równocześnie człowiek o postawie otwartej wobec współczesnego świata, dającej w nim świadectwo o Chrystusie, dzięki czemu taki człowiek ofiarnie współtworzy dobro z Bogiem i doskonali dzieło Stworzenia zgodnie ze swymi talentami.19 Inny ideał „nowego człowieka" płynie z naczelnej idei wolności, działającej w liberalizmie (łac. liber — wolny). Absolut pojęty jako duch obiektywny, rozlany jest w całej naturze, ponieważ duch ten to siła twórcza, która wyłania z siebie materię, energię, całą przyrodę, tworzy prawa (emergencja). W człowieku zaś występuje jako duch subiektywny, jako świadomość a także jako popęd do samoodtwarzania się, reprodukcji, do działania i twórczości, wreszcie jako całe życie duchowe tworzące wszystkie dzieła kultury.20 Warunkiem takiego wylewu twórczości ducha jest absolutna wolność, wolność indywidualizmu. Nawet w świecie atomów panuje indeterminizm i zasada nieokreśloności (Heisenberg). Tylko masa podobnych atomów, zdarzeń, istot, ludzi, stanowi zewnętrzne ograniczenie wolności. Dlatego „nowy człowiek" w liberalizmie to jednostka twórcza, aktywna i samodzielna, a równocześnie wolna od wszelkich więzów tradycji, powszechnych zasad moralności czy religii, które by ograniczały twórczość kulturalną, jej nowość i oryginalność, choćby to był kicz lub pornografia. Ideał szczerego de-mokraty-liberała tolerancyjnego wobec wszystkich, zwalczającego tylko przymus, gwałt, totalitaryzm stanowi tu najwyższy cel wychowania. Wreszcie socjalizm postawił ideę walki na szczycie swego poglądu na świat. Walka sprzeczności leży u podstaw wszelkich rzeczy; a więc walka życia ze śmiercią, nowego ze starym, walka rewolucyjna o sprawiedliwość społeczną, walka klasowa oto podstawowe, powszechne formy, w których występuje idea naczelna, obejmująca całą rzeczywistość. Nie jest to walka wszystkich przeciwko wszystkim, ani walka przeciwko wszelkiej władzy (anarchizm), lecz walka zorganizowanych mas, kierowanych przez przodującą klasę robotniczą (dyktatura proletariatu). Stąd „nowy człowiek" socjalizmu to indywidualność świadoma klasowo;21 poświęcająca swe życie dziełu rewolucji. Ideałem wychowania jest tu płomienny i nieugięty rewolucjonista, walczący razem z całą klasą robotniczą o zniesienie ucisku człowieka przez człowieka oraz o produkcyjne ujarzmienie przyrody i jej niszczycielskich żywiołów dla powszechnego dobrobytu. Różnice światopoglądowe więc między nowoczesnymi systemami wychowawczymi wynikają z odmiennych koncepcji, dotyczących całej rzeczywistości: a więc albo z wiary religijnej w Boga, który powołuje ludzi do budowania swego Królestwa, albo z wiary w nieograniczony postęp kulturalny wolnej twórczości, który dokonuje się ewolucyjnie, albo też z wiary w człowieka i konieczność światowej rewolucji dla jego dobra. Należy przy tym zaznaczyć, że mimo ekskluzywności w naczelnej pozycji idei światopoglądowych istnieje między nimi konieczne współwystępowanie, uzupełnianie się, pewna komplementarność. Miłość, wolność i walka nie wykluczają się całkowicie, lecz są sobie podporządkowane i ograniczają się. Najbardziej widoczne jest to w uniwersalistycznym światopoglądzie chrześcijaństwa. Naczelna idea miłości Boga i bliźniego jako duchowa i nadprzyrodzona wymaga wolności osobowej człowieka, który w sposób wolny daje odpowiedź swoją miłością na miłość Bożą i wyraża ją w miłości bliźnich, nawet nieprzyjaźnie nastawionych, co nie jest łatwe i musi być przez człowieka wywalczone w samym sobie. Równocześnie miłość bliźniego wymusza nałożenie ograniczeń swojej wolności. „Wszystko wolno, ale nie wszystko buduje. Niech nikt nie szuka własnego dobra, lecz dobra bliźniego" — poucza św. Paweł (I Kor 10,23—24). Wreszcie miłość chrześcijańska jest bezkompromisowa i nakazuje walkę z grzechem: „Nie toczymy bowiem walki przeciw krwi i ciału, lecz... przeciw pierwiastkom duchowym zła w niebieskich przestworzach" — powiada św. Paweł (Ef 6,12), a Chrystus zaś zapowiedział: „Nie sądźcie, że przyszedłem pokój przynieść na ziemię. Nie przyszedłem przynieść pokoju ale miecz". Podobnie w liberalizmie wolność jako idea naczelna dopuszcza dyskryminację i zwalczanie innych, którzy nie są twórczy i aktywni w kulturze, co też zacieśnia miłość tylko do tych ludzi, którzy są tej samej ideologii, dopuszczając ich do braterstwa i równości. Tak samo idea walki rewolucyjnej rezerwuje miłość dla współwalczących i dla sprzymierzeńców, których chce wyzwolić z niesprawiedliwości społecznej. Głosi więc także wolność od ucisku, chociaż istotę wolności rozumie jako „uleganie konieczności" (Fr. Engels). W ten sposób zawsze z naczelną ideą światopoglądu występują pozostałe dwie, ale w postaci zinterpretowanej przez ideę naczelną. Dlatego też z założeniami światopoglądowymi występują zasady interpretacji mające charakter filozoficzny, rozumowy, a nie intuicyjny jak idee naczelne. b) Natomiast założenia filozoficzne jako drugie źródło różnic we współczesnych systemach wychowania polegają na racjonalizacji podstawowej intuicji ideowej miłości, wolności lub walki oraz dążą do rozumowego uzasadnienia podstaw danego światopoglądu. Różnice w tym zakresie wynikają z odmiennego myślenia filozoficznego. Od głębokiej starożytności począwszy występują dwa przeciwstawne sobie typy myślenia idealistycznego i materialistycznego. Pierwszy typ zakłada istnienie świata duchowego idei, który jest jedynie czynny i wyłania ze siebie bierny świat materii, stanowiący więzienie dla ducha (Platon). Takie jedynie duchowe pojmowanie bytu, czyli monizm idealistyczny sprowadza cały świat zewnętrzny do treści świadomości ludzkiej, twierdząc czasami nawet, że istnieć to znaczy być postrzeganym (esse — per-cipi, jak sformułował G. Berkeley). Drugi natomiast typ myślenia materialistycznego utrzymuje przeciwnie do idealizmu, że byt składa się z atomów i jest wyłącznie materialny (Demokryt). Ponieważ zaś materia jest jedynie czynna, to też wytwarza myślenie i świadomość jako funkcję mózgu. Takie wyłącznie materialne pojmowanie bytu, czyli monizm materialistyczny sprowadza świat duchowy do działania materii. Krańcowe przeciwieństwa idealizmu i materializmu stara się pogodzić trzeci typ filozofowania realistycznego. Myślenie realistyczne zgodnie ze zdrowym rozsądkiem i poczuciem rzeczywistości stwierdza w bycie podwójność, czyli dualizm pierwiastków, obok czynnika biernego materii istnieje czynnik twórczy ducha, tworzący formę ciała (Arystoteles). W realizmie filozoficznym przeważa pogląd, że pierwiastek duchowy formy organizuje bierną materię, dlatego też ma wyższość nad nią (spirytualizm tomistyczny). Jednakże od Kartezjusza (XVII w.), przyjmuje się także dualizm niezależnych od siebie materii i ducha, paralelnie, tj. równolegle działających na siebie, w ten sposób interakcja powoduje wpływ ciała na duszę i odwrotnie. Realizm filozoficzny przenosi dualizm na stosunek świata stworzonego do Boga Stwórcy, od którego pochodzi tak duch, jak i materia, prawa nimi rządzące oraz ich harmonia. W związku z omówionymi różnicami myśli filozoficznej kształtują się odmienne bazy każdego z systemów wychowania. Dla wychowania socjalistycznego bazą wyjściową jest materialna natura, tak w postaci przyrody, jak i życia społecznego, które muszą być ujarzmione i opanowane zespołowo przez pracę produkcyjną i przez myśl naukową dla dobra ludzi. Wychowanie zaś liberalne opiera się na kulturze jako wytworach duchowej energii i twórczości wynalazczej człowieka. Kultura właśnie w swoim dorobku nauki, techniki i sztuki jako duch zobiektywizowany, utrwalony w dziełach kulturalnych przeciwstawia się naturze i przewyższa ją, skoro dziś już potrafi wywołać wybuchy jądrowe, wyzwalać energię atomu, produkować sztuczne tworzywa, czyli stwarzać zjawiska nie istniejące normalnie w przyrodzie ziemskiej, a nawet myśl naukowa szuka obecnie drogi do przezwyciężenia siły grawitacji przez wynalezienie pola antygrawitacyjnego dla dalszych podbojów kosmosu, a także dąży do przezwyciężenia materii przez anihilację jej i przez antymaterię, aby zdobyć jeszcze większe zasoby energii. Natomiast bazą dla wychowania chrześcijańskiego zgodnie z realizmem filozoficznym staje się nadnatura, czyli życie nadprzyrodzone w Bogu, które opiera się na naturze i kulturze ludzkiej, przetwarzającej i uszlachetniającej przyrodę i materię, powodując przy tym przemianę wewnętrzną człowieka i jego uświęcenie jako dziecka Bożego.22 Łaska bowiem nie niszczy natury człowieka, lecz przeciwnie uzupełnia ją i doskonali zgodnie z adagium teologicznym: Gratia non tollit naturam, sed sal-vat, perfecit, elevat earn. Jak widzimy, różnice istotne filozoficznie między systemami współczesnego wychowania sprowadzają się do ograniczania jednych do kultury, drugich do natury zawsze jednak z wykluczaniem nadprzyrodzoności, albo też przeciwnie polegają na uniwersalnym ogarnięciu całej natury i kultury przez nadna-turę. Zdając zaś sobie sprawę z istnienia tych różnic, które powodują odmienną interpretację tych samych problemów wychowawczych we wszystkich systemach współczesnego wychowania, dopiero teraz można przystąpić do omówienia szczegółów w ramach charakterystyki tych systemów.“
Okres przekwitania
Kiedy w wieku 44—50 lat ustaje miesiączkowanie, mówimy, że kobieta przechodzi okres przekwitania Istota zmian, które się dokonują w ustroju kobiety w tym czasie, polega na ustaniu cyklicznego procesu dojrzewania jajeczek w jajnikach i wydalania ich przez jajowody do macicy. Zmiany jednak nie zachodzą tylko w samych jajnikach, dotyczą one także przysadki mózgowej, tarczycy i innych narządów. W wyniku przekwitania kobieta traci zdolność rodzenia dzieci.”