Wychowanie
Istota wychowania
Szukając istoty wychowania, pojętego jako końcowy wytwór i dzieło rozwojowego procesu wychowawczego, musimy na wstępie zająć się wyjaśnieniem pojęcia rozwoju człowieka i jego możliwości co do kierunku, w jakim proces pójdzie oraz co do czynników, z których cały rozwój człowieka wypływa. Z tego, co dotychczas wiemy o wychowaniu, to przedstawiasię ono współcześnie jako długotrwały, ciągnący się przez całe życie (ang. lifelong education) proces zachodzących i komutujących się zmian w wychowanku. Proces wychowawczy (łac. pro-cessio — posuwanie się naprzód) tworzy więc łańcuch kolejnych zmian, ściśle ze sobą związanych stadiów, które składają się na ciągły, jednokierunkowy ruch. Zmiany kumulują się w jednym kierunku często w sposób nieodwracalny lub z trudem dający się zawrócić i przestawić na inny tor. Co do kierunku rozwoju wychowawczego u człowieka mamy trzy zasadnicze możliwości: a) rozwój wzwyż do ideału nowego człowieka, co św. Tomasz z Akwinu nazywa „ekstazą w górę", posuwającą się po stopniach cnoty aż do heroizmu, b) rozwój utrzymujący się na pewnym osiągniętym poziomie swych zadatków oraz c) rozwój w dół, czyli proces wykolejenia, prowadzący do alienacji rozwojowej, a więc do wynaturzenia człowieka i do jego bestialstwa. Normalnym zjawiskiem w wychowaniu jest rozwój ewolucyjny powolnego rozwijania się człowieka w ten sposób, że każdy następny stan staje się coraz bardziej doskonały i lepszy od poprzedniego. Jest to więc proces doskonalenia się człowieka aż do osiągnięcia pełni człowieczeństwa, które Św. Tomasz scharakteryzował jako stan naturalny cnót, usprawniający władzę człowieka pod kierunkiem rozumu do postępowania moralnego na poziomie godnym istoty ludzkiej. Ten kierunek rozwoju nazywany progresją (łac. progresio — postęp, rozwój). Progresja wychowawcza jest normalnym rozwojem człowieka i stanowi przedmiot ogólnej pedagogiki praktycznej jako nauki stosowanej. Czasem może się zdarzyć, że rozwój początkowy dziecka wygląda prawie jak normalny, chociaż opóźnia się i wreszcie zatrzymuje się na pewnym poziomie, który staje się granicą nieprzekraczalną. W tym wypadku występuje rozwój zahamowany, na skutek czego w procesie wychowania występuje zastój, nazywany z francuska plateau (równy obszar wyżynny lub okres utrzymywania się na jednym poziomie, np. przy nabywaniu wprawy w pisaniu na maszynie). W zastoju ujawnia się niemożność postępowania naprzód i doskonalenia się w pełni. Jednakże zastój w procesie rozwojowym to coś innego od degradacji psychicznej, która jest obniżeniem się poziomu rozwoju z powodu defektu umysłowego, ślepoty lub głuchoty, bądź też przeżytych chorób nerwowych. Degradacja psychiczna następuje także w przewlekłym, nałogowym alkoholizmie. Zastój natomiast powoduje jakiś rodzaj niedorozwoju i upośledzenia, np. umysłowego, wynikający z obarczenia dziedzicznego. Takie zahamowanie rozwoju i obniżenie się jego poziomu nazywamy degresją (łac. degressio — zstępowanie) wychowawczą, która stanowi przedmiot badania pedagogiki specjalnej, leczniczej i klinicznej, traktującej o zaburzeniach i nienormalnościach w rozwoju prawidłowym. c) Wreszcie u współczesnej młodzieży na całym świecie potęguje się zjawisko, polegające na tym, że młodzież zdrowa i normalna pod względem fizycznym i psychicznym nie tylko zatrzymuje się w swym rozwoju, ale zaczyna się cofać intelektualnie, moralnie i społecznie, ulega uwstecznieniu. Jest to trzeci kierunek rozwoju inwolucyjnego lub inaczej entropicznego (gr. entro-po — odwracam), wstecznego, przy czym ta inwolucja nie jest spowodowana ani hospitalizacją długotrwałej choroby, ani starczym niedołęstwem, lecz polega na rozkładzie tego poziomu rozwojowego, który do pewnego czasu został normalnie osiągnięty. Rozkład więc rozwojowy staje się treścią procesu wykolejenia wychowawczego, którego kresem ostatecznym okazuje się aliena-cyjne wynaturzenie człowieka, dojście do stanu zezwierzęcenia i bestialstwa. Trzecia możliwość w wychowawczym rozwoju to regresja wychowawcza, którą bada patopedagogika (pedagogikapatologiczna; gr. pathos — cierpienie, choroba), zajmująca się zjawiskami pedagopatologii, czyli trudnościami wychowawczymi zachowania się i wykolejeniem lub — w wypadku przestępczości nieletnich i młodocianych — pedagogika kryminalna. Wszystkie poznane kierunki rozwoju dotyczą zmian, zachodzących w biosie jednostki, tak w jej stronie somatycznej, fizycznej, jak i psychicznej czy duchowej. Przy tym rozwój ten może być rozwojem ilościowym i jakościowym. Pierwszy rozwój ilościowy nazywamy wzrostem lub rozrostem (np. rozrastanie się psychicznych funkcji). Polega on na mnożeniu się komórek lub funkcji, na potęgowaniu siły ich, ogólnie dotyczy ilościowego różnicowania się składników rozwijającego się podłoża cielesnego lub psychicznego, co w terminologii naukowej nazywamy dyfe-rencjacją Podobnie, jak kiełkujące nasienie różnicuje się na korzeń, łodyżkę i liścień, tak samo odziedziczone zadatki przechodzą rozwój ilościowy swych składników, czyli dyferencjują się. Druga zaś postać rozwoju jakościowego nazywa się potocznie dojrzewaniem (np. dojrzewanie płciowe, dojrzałość szkolna, dojrzewanie psychiczne), a polega on na całkowaniu, centralizowaniu zróżnicowanych dotychczas części składowych, które zaczynają łączyć się w całość, tworząc nowy układ rozwiniętych już składników. Całkowanie rozwoju nazywa się technicznie integracją W normalnym rozwoju człowieka najpierw następuje wzrost ilościowy w ciągu długiego okresu, który jest warunkiem dojrzewania jakościowego, zaczynającego się nagle i krótkotrwałego. Prawidłowość taka powoduje to, że rozwój normalny w progresji wychowawczej polega na przeplataniu się okresów dyferencjacji okresami integracji na coraz wyższym poziomie. Natomiast w wypadku zastojowej degresji pojawia się zatrzymanie rozwoju na poziomie osiągniętej integracji, np. 7-letniego dziecka u debila (debilizm — ograniczenie umysłowe, lekki niedorozwój umysłowy), a 3-letniego u imbecyla (imbecylizm — głuptactwo, umiarkowany lub znaczny stopień niedorozwoju umysłowego), nie następuje tu dalsza deferencjacja i nie ma możności wyższej integracji. Przeciwnie zaś w rozkładowej regresji wychowawczej zachodzi wciąż rozwijająca się dyferencjacja bez integracji. Właściwie biorąc, rozkład w procesie wykolejenia jest rozkładem osiągniętej poprzednio całości i integracji, czyli polega na dezyn-tegracji, na negatywnym rozprzęganiu się całości na jej części składowe. Jednakże w rozwoju normalnym istnieje tzw. dezynte-gracja pozytywna, która wyraża się w przejściowym zachwianiu równowagi psychicznej i jej zadaniem jest jakby rozluźnić niższą całość, aby umożliwić dyferencjację na wyższym poziomie. Podobnie i integracja jest tylko wtedy dodatnia i wartościowa dla rozwoju, gdy nie zamyka się, a zdolna jest do częściowego rozpadu i przejścia do wyższej dyferencjacji, natomiast całkowite zamknięcie się integracji w sobie stanowi integrację ujemną i powoduje zanik rozwoju wyższego. Omówione trzy możliwości w rozwoju wychowawczym człowieka mogą wystąpić w zdecydowanie jednym kierunku, ale najczęściej nawet normalny rozwój podlega wahaniom, odbywa się zygzakiem, na który składają się tak okresy możliwego zastoju (plateau), okresy zrywu w górę ku doskonałości, jak też przejściowe etapy upadku i cofania się. W ten sposób dyferencjacja przeplata się z integracją, integracja z dezyntegracją pozytywną lub chwilowo negatywną. Nawet w wypadku najgłębszego wykolejenia człowiek niespodzianie może się odrodzić, zawrócić, nagle się zmienić i otrząsnąć ze zła. Na tych możliwościach odmiany wewnętrznej postawy bazuje optymizm pedagogiczny, który nie ustaje w próbach oddziaływania na wychowanka w jego zastoju lub regresji i nie traci nadziei mimo malejących szans postępu wychowawczego według zasady contra spem spero. To, co sprawia, że możliwe są nagłe i radykalne zwroty w kierunkach wychowania z doskonalenia na wykolejenie i odwrotnie, wyjaśnia nauka o czynnikach rozwojowych człowieka.“
Okres przekwitania
Kiedy w wieku 44—50 lat ustaje miesiączkowanie, mówimy, że kobieta przechodzi okres przekwitania Istota zmian, które się dokonują w ustroju kobiety w tym czasie, polega na ustaniu cyklicznego procesu dojrzewania jajeczek w jajnikach i wydalania ich przez jajowody do macicy. Zmiany jednak nie zachodzą tylko w samych jajnikach, dotyczą one także przysadki mózgowej, tarczycy i innych narządów. W wyniku przekwitania kobieta traci zdolność rodzenia dzieci.”