Wychowanie

Ideoligia wychowania liberalnego

Istotą systemu liberalnego jest zastosowa- nie idei wolności w dziedzinie nauczania i wychowania. Idea wolności, przyniesiona w kulturze europejskiej przez chrześci- jaństwo pierwotne („I poznacie prawdę, a prawda was wyzwo- li" „Ku wolności wyswobodził nas Chrystus" — Gal została wyizolowana i oderwana od swej pełni duchowej, a zastosowana częściowo najpierw do wolności religijnej, nieza­leżnej od władzy nauczającej Kościoła, co w XVI w. wyraziło się w reformacji protestanckiej, głoszącej wolność rozumienia Pisma św. jak się komu podoba, a zakończyło się zasadą podpo­rządkowania religii władzy państwowej według hasła: cuius re-gio, eius religio oraz przymusem wyznaniowym poddanych. W dalszych wiekach triumfalny pochód idei wolności negatywnej z programem uwalniania zawsze od czegoś obejmował coraz dal­sze dziedziny życia, a więc w XVII wieku wolność nauki (Gali­leusz) i systemu filozoficznego (Kartezjusz) od związku świato­poglądowego z prawdą religijną, w XVIII wolność społecznopoli-tyczna obywatela od władzy pochodzącej od Boga (rewolucja francuska), w XIX wolność ekonomiczna od wszelkich zasad mo-ralnospołecznych (kapitalizm), co przyniosło nędzę i wyzysk pro­letariatu, w XX wieku wreszcie wolność pedagogiczna oswobo­dziła dziecko od kontroli i autorytetu wychowawców, by po II wojnie światowej dojść ostatecznie do całkowitej wolności mo­ralnej od wszelkich zasad ogólnoludzkiej etyki w głoszonej tzw. etyce sytuacyjnej egzystencjalizmu Sartre'a. Idea swobody rozwoju dziecka bez kierowania nim przez wła­dzę wychowawczą była nawiązaniem do idei J. J. Rousseau (1712—1778), który pierwszy głosił konieczność samorzutnego roz­wijania się dziecka, jako realizacji „powrotu do natury"; w Emilu czyli powieści o wychowaniu z r. 1762 Rousseau wyszedł z zało­żenia, że wszystko, co wychodzi z rąk Stwórcy natury jest dobre, natomiast psuje się w rękach człowieka. Człowiek z natury jest dobry i szlachetny, jedynie cywilizacja wielkomiejska i kultura dworska deprawują go moralnie. Rousseau więc przeciwstawia się dogmatowi grzechu pierworodnego, człowiek według niego nie rodzi się ze skłonnościami do zła i nie potrzebuje nawrócenia do Boga, gdyż wychodzi z rąk Stworzyciela jako natura pełna szla­chetności i ulega zepsuciu dopiero pod wpływem ludzi. Ażeby więc rozwinąć naturalną świętość dziecka, trzeba trzymać je zda­ła od cywilizacji, wychowywać na łonie natury nieskażonej kul­turą i w otoczeniu ludzi wiejskich, o zdrowej z natury moral­ności. Przy tym Emilowi należy zostawić swobodę ruchu i roz­woju, a wychowawca Emila ma być tylko obserwatorem psy­chiki dziecka, by stać się pomocnikiem dopiero wtedy, gdy dzie­cko samo czymś się zainteresuje i będzie zapytywało, by się do­wiedzieć czegoś lub gdy zapragnie uczyć się, np. pisania, gdy od­czuje potrzebę korespondowania z rodzicami. Rousseau głosi więc hasła wychowania negatywnego, jak sam to określa, pisząc: ta­jemnicą wychowania jest nie wychowywać, postępować inaczej niż zwykle, a przede wszystkim nie narzucać z góry określonego celu i programu nauczania oraz nie stosować kar. Jedynie dopu­szczalną karą u Rousseau jest kara naturalna, gdy natura sama ukarze dziecko konsekwencją dokonanego czynu. Utopijność idei Rousseau najbardziej uwidacznia się w teorii kary naturalnej, gdyż nie można absolutnie czekać do chwili aż natura-matka surowo ukarze dziecko, np. utopieniem się w studni, trzeba bo­wiem dziecko uchronić od wypadku, a nawet odstraszyć karą od istniejącego zagrożenia. Idea Rousseau przyniosła wiele dobrego, na przykład zachę­ciła matki do karmienia niemowląt własną piersią, co w kulturze dworskiej Oświecenia uchodziło za prostackie i wstydliwe — dzieci arystokracji oddawano do odchowania mamkom. Idea Rous­seau zawiera w sobie także racjonalne jądro poszanowania wol­ności dziecka, którą trzeba umiejętnie pokierować przez porozu­mienie i współdziałanie z dzieckiem a nie przez narzucanie siłą czegoś, co dziecka nie interesuje. Jednakże praktyczna realizacja idei Rousseau długo nie dochodziła do skutku, gdyż wymagała jeszcze rozwiązania wielu problemów, jak np. stosunku wolności dziecka do moralności, do sprawy samowoli dziecka itp., co nastą­piło dopiero pod koniec XIX w., kiedy to ukształtowały się libe­ralne zasady moralizmu, personalizmu i humanizmu. a) Moralizm idealistyczny, czyli pojmowanie moralności w li­beralizmie wywodzi się z założenia Rousseau'a, że człowiek jest z natury dobry, a więc postępuje moralnie tylko wtedy, gdy żyje zgodnie ze swymi popędami. W końcu XIX stulecia psychoana­liza Z. Freuda (zm. 1939) stała się naukową podbudową moral­ności liberalnej. Lekarz austriacki, Zygmunt Freud na podstawie obserwacji osób nerwowych doszedł do przekonania, iż popęd seksualny (libido) stanowi jedyne źródło życia psychicznego i kie­ruje postępowaniem człowieka. Popęd ten rozwija się w dziecku od niemowlęctwa jako sfera nieświadomego Ono (Es lub w łaci­nie Id), ale natrafia na cenzurę świadomości jaźni (Ich — Ego) w postaci zasad etycznych sumienia jako nadjaźni (Uber — ich — Super Ego). Wówczas to libido zostaje zepchnięte do podświa­domości, w której powstaje kompleks, jako wiązka skojarzonych wyobrażeń, zabarwionych uczuciowo nienawiścią i powodujących zaburzenia nerwicowe. Tak np. u chłopców tworzy się kompleks Edypa jako zazdrość o matkę wobec ojca, u dziewcząt zaś kom­pleks Elektry jako zawiść o ojca wobec matki. Nie dochodzi do powstania kompleksu tylko wtedy, gdy energia popędowa wiąże się z wyższymi celami kulturalnymi, a nie wyładowuje się wprost w celach biologicznych. Takie przekierunkowanie energii popę-dowej powoduje uszlachetnienie jej, czyli wywołuje proces su-blimacji instynktu, tworzący zdaniem Freuda religię, moralność, sztukę i wszelkie dzieła kultury w ogóle. Uczeń Freuda, austriacki psychiatra Alfred Adler (zm. 1937), twórca psychologii indywidualnej, odrzucił wprawdzie pansek-sualizm libido jako jedyne źródło psychiki, ale przyjął działanie instynktu mocy lub postawienia się, który także może ulec w niekorzystnym środowisku zahamowaniu, dziś powiedzielibyś­my frustracji, tworząc kompleks niższości lub poczucia mało-wartościowości, np. z powodu kalectwa lub brzydoty. Kompleks taki da się usunąć tylko na drodze kompensacji, tzn. przez za­stąpienie pierwotnego celu dążenia do mocy nowymi wartościo­wymi celami. Tak np. na drodze kompensacji Napoleon, kapral małego wzrostu stał się genialnym wodzem, krótkowidz Matejko wielkim malarzem narodowym, a każda „brzydula" może szukać kompensacji bądź to w intelektualizmie bądź w dobroci serca. Tak więc proces sublimacji lub kompensacji stał się w psycholo­gii głębi podstawą moralności, która polega na tym, by nie tłu­mić popędów, nie tworzyć kompleksów przez kolizję działania z zasadami etyki, lecz doprowadzić instynkty do sublimacji i uszlachetniania przez wyładowanie czynne popędu, skierowane na cele kulturalne. W związku z tym Piotr Bo vet, psychoanalityk szwajcarski, opracował program sublimacji instynktu walki u chłopców, któ­rzy zamiast krwawych bójek pomiędzy sobą znajdą upust ener­gii w alpinizmie, w walce sportowej z naturą lub ze sobą, a przy­najmniej w kibicowaniu zawodom lub też w walce szachowej, w której występuje szczyt sublimacji w postaci platonizacji in­stynktu. Rzeczywiście omówiony proces sublimacji działa w rozwoju człowieka i jest znany nawet już św. Tomaszowi z Akwinu,54 a praktykowany przez świętych („do wyższych rzeczy jestem stworzony", jak mawiał św. Stanisław Kostka), ale w ujęciu chrześcijańskim nie instynkt samorzutnie się uzwniośla, gdyż jest moralnie obojętny, lecz szlachetnieje sam człowiek jako osoba, która rozwijając rozum ku prawdzie, a wolę ku dobremu, może popędy zużytkować dla dobrego lub złego celu, np. do małżeń­stwa lub do wolnej miłości, która wybitnie rozwinęła się wśród młodzieży współczesnej pod wpływem teorii psychoanalitycz­nych. Mimo to idealizm w systemie liberalnym każe widzieć mo­ralność jako samorozwinięcie się wrodzonej szlachetności natury człowieka przez swobodne działanie popędów drogą samorzutnej ich sublimacji, która umożliwia dobre przystosowanie się wy­chowanka do wzorców społecznych postępowania. Jednakże w masach młodzieży samodzielna sublimacja nie daje spodziewa­nych wyników, skoro zamiast przystosowania (adjustment) po­jawia się chuligaństwo i przestępczość nieletnich, obejmująca co­raz szersze kręgi jako wynik złego przystosowania (maladjust­ment). Moralizm liberalny przeto i mało skuteczna teoria subli­macji wymagają dalszych wyjaśnień, dotyczących warunków do­brego rozwoju osobowości, czym zajęła się idea personalizmu. m S. Th. I—II, 28, 4; ks. K. Michalski, La sublimation thomiste, „Angelicum" 1937 fasc. 1/2. b) Personalizm w systemie liberalnym wychowania nosi naz­wę krytycznego, nadaną mu przez twórcę, niemieckiego psycho­loga i pedagoga, Williama Sterna (zm. 1938). Stern chciał się od­ciąć od tradycyjnego pojmowania osoby, jakie miało chrześcijań­stwo. W tym celu przeciwstawił dwa pojęcia: rzeczy i osoby. Rzecz każda jest sumą części składowych (np. stół), osoba zaś także składa się z części (np. człowiek), ale jest ich jednością i całością. Osoba to unitas multiplex, czyli jedność wielości (wie-lojednia), która wyraża się na zewnątrz w postaci celowego dą­żenia, pochodzącego od wewnątrz tej całości. Przy tym według Sterna jedność w osobie nie jest substancją jednoczącą, czy du­szą, lecz jest „neutralna psychofizycznie", to znaczy, nie ma cha­rakteru ani fizycznego, ani psychicznego, a tworzy całość w sen­sie logicznym. Takie krytyczne pojęcie osoby uległo znacznemu rozszerze­niu, ponieważ jednością celowo działającą jest nie tylko czło­wiek, ale i zwierzę, roślina, bakteria, słowem każda istota żywa, a także osoby zbiorowe, jak rodzina, naród, ludzkość, które rów­nież tworzą pewną całość i dążą do jakichś celów. Dlatego też należało wprowadzić pojęcie różniące człowieka od innych osób. Pojęciem tym stała się osobowość (Persönlichkeit), przeniesiona z poezji niemieckiej (Goethe) i filozofii (Kant). Osoba rośliny czy zwierzęcia wyjaśnia Stern, dąży tylko do celów minimalnych — samoutrzymania się przy życiu oraz utrzymania gatunku. Nato­miast człowiek zmierza do celów wyższych i dlatego może stać się osobowością. Osobowość jest to więc taka osoba, która dąży do maksymalnego samorozwoju. Stern wskazuje trzy drogi roz­woju osobowości: autotelia, heterotelia i ideotelia. Autotelia (gr. autos — sam, telos — cel) to realizacja celów własnych osoby w stosunku do osób równorzędnych (np. cele sympatii, miłości lub walki i nienawiści). Heterotelia (gr. heteros — obcy) stanowi przejęcie celów obcych od osób nadrzędnych za własne (np. ro­dziny, narodu, partii, państwa). Ideotelia zaś (gr. eidos — idea, kształt) to droga rozwoju osobowości przez realizację najwyższych idei ludzkości, jak idea Prawdy, Dobra, Piękna i Świętości. Pro­ces przejęcia celów obcych za własne nazywa Stern introcepcją celów i uważa go za podstawę wszelkiego wychowania. Teorię osobowości pogłębił następnie twórca pedagogiki kul­tury, Eduard Spranger (ur. 1882) na podstawie filozofii warto­ści, czyli aksjologii (patrz rozdz. III pkt. 1). Rozwinął on typolo­gię osobowości, wyróżniając 6 czystych typów: 1. osobowość teo­retyczną, np. naukowca dążącego do wartości prawdy, 2. ekono­miczną, np. przemysłowca kierującego się zyskiem, 3. estetyczną, np. muzyka, poety realizujących piękno, 4. społeczną, np. lekarza społecznika kierującego się ku dobru społecznemu zdrowia ludzi, 5. polityczną, czyli władczą, np. generała sprawującego władzę w państwie oraz 6. osobowość religijną, np. kapłana rozpatru­jącego życie w związku z Bogiem. Oprócz typów czystych Spran-ger wymienił trzy typy mieszane osobowości: osobowość tech­niczną, łączącą w sobie orientację teoretyczną i ekonomiczną rów­nocześnie; osobowość prawniczą, która pochodzi z połączenia teo­retycznej i społecznej oraz osobowość pedagogiczną, która wiąże postawę społeczną z innymi typami zależnie od specjalności nau­czania, np. u matematyka z teoretyczną, a u polonisty z estetycz­ną. Typ osobowości powstaje więc w kontakcie z określoną sferą wartości nauki, ekonomiki, estetyki, socjonomiki, polityki czy religii, które razem tworzą hierarchiczne układy w kulturze. W związku z tym G. Kerschensteiner, gdy w drugiej fazie swej twórczości włączył się do pedagogiki kultury, bliżej okreś­lił samo pojęcie wychowania następująco: „Świadome urzeczy­wistnianie wartości w kimś jest wychowywaniem innych" 55 oraz przedstawił drogę tworzenia się typu osobowości jako proces kształcenia, w którym dokonuje się skrzyżowanie nauczania z wychowaniem. Pod kształceniem rozumie on samodzielne do­rabianie się przez wychowanka własnej struktury duchowej oso­bowości drogą przeżywania wartości, zawartych jako energie roz­wojowe w dziełach kulturowych.58 To właśnie zrozumienie sensu obrazu, poematu, rozprawy, koncertu muzycznego czy pomnika architektury jest przyswajaniem ich wartości, które rozwijają umysł, uczucia i postawy dążeniowe człowieka. Przy tym kształ­cenie odbywa się według podstawowego aksjomatu Kerschenstei-nera tylko wtedy, gdy między duchową strukturą dobra kultu­ralnego a wewnętrzną strukturą jednostki zachodzi całkowita lub częściowa zgodność. W takim ujęciu założona z góry struktura duchowa jednost- ki byłaby wrodzonym warunkiem, predystynującym do rozwoju określonego typu osobowości. W rzeczywistości natomiast osoba ludzka, pomijając możliwe nienormalności, zwykle jest bogato wyposażona w zadatki odczuwania wszystkich zasadniczych war­tości, potrzebnych naturze człowieka. Stąd konkretna osobowość zawsze pod wpływem warunków zewnętrznych środowiska spo­łecznego tworzy się, staje się przez przewagę — drogą wyboru — jakiegoś systemu wartości nad innymi systemami, które mogą mniejszą odgrywać rolę, ale są konieczne do wszechstronnego rozwoju jako zasadniczej potrzeby i i dobra człowieka. Persona­lizm więc wymaga swego uzupełnienia w idei humanizmu, wska­zującej na to, jakie dobra ma system wychowania liberalnego zrealizować. c) Humanizm w systemie liberalnym także nosi na sobie pię­tno idealizmu i występuje jako humanizm naukowy i technokra­tyczny. Początki tego humanizmu sięgają okresu międzywojen­nego, kiedy to znana nam Międzynarodowa Liga Nowego Wy­chowania wystąpiła z ideą powrotu do humanizmu europejskie­go jako idei pacyfistycznej i broniącej wartości nauki, sztuki i kultury przed narastającym faszyzmem i jego barbarzyństwem. Po drugiej wojnie światowej pierwszy dyrektor generalny UNESCO, biolog angielski Julian Huxley wystąpił w r. 1946 z pro­gramem humanizmu ewolucyjnego, czyli naukowego.58 Zawiera on w sobie wizję wszechświatowego rządu dla uzyskania pokoju między narodami w oparciu o spotęgowaną na drodze ewolucji biologicznej twórczość naukową i techniczną, nastawioną na wal­kę z głodem, chorobami, nędzą, analfabetyzmem i... nadmierną płodnością ras kolorowych, w stosunku do których, jak np. w Ja­ponii zastosowano biologiczną kontrolę urodzeń. Humanizm rzą­dów nauki i techniki nad ludzkością, szczególnie zaś kierowników wielkiego przemysłu zautomatyzowanego, wojennego i atomo­wego (technokracja) był długi czas oficjalnym programem UNESCO, dopóki nie zaktywizowały się w nim inne humanizmy, głównie socjalistyczny i chrześcijański, przeciwstawiające się dyskryminacji rasowej. Mimo to idealizm w systemie liberal­nym wychowania szuka wciąż radykalnych rozwiązań kwestii przeludnienia świata, stąd też nie rezygnuje łatwo z przywile­jów historycznych białego człowieka (np. walka rasistów w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej przeciw równo­uprawnieniu Murzynów w latach 1963—64), ale wyzwolenie się polityczne spod panowania kolonializmu ludów kolorowych Afryki i Azji wymusza na UNESCO, by rozszerzyło program swego humanizmu stworzenia dobrobytu na podstawach nowo­czesnej nauki i techniki na wszystkie narody świata i oczyściło się z resztek rasowego antyhumanizmu.

Cytat Dnia!

“
Okres przekwitania

Kiedy w wieku 44—50 lat ustaje miesiÄ…czkowanie, mĂłwimy, ĹĽe kobieta przechodzi okres przekwitania Istota zmian, ktĂłre siÄ™ dokonujÄ… w ustroju kobiety w tym czasie, polega na ustaniu cyklicznego procesu dojrzewania jaje­czek w jajnikach i wydalania ich przez jajowody do macicy. Zmiany jednak nie zachodzÄ… tylko w samych jajnikach, dotyczÄ… one takĹĽe przysadki mĂłzgowej, tarczycy i innych narzÄ…dĂłw. W wyniku przekwitania kobieta traci zdolność rodzenia dzieci.”