Rozwój
Struktury rozwojowe człowieka
Teoria warstwicowa wychowania zajmuje się nie tylko procesem ilościowego rozwoju poszczególnych warstw, ale także zwraca uwagę na proces jakościowego dojrzewania każdego podłoża, które wiąże się z celowością rozwojową danej warstwy. Obecnie przyjrzyjmy się dojrzewaniu człowieka od strony wytworów, w których się ono wyraża. Jak już wiemy, proces jakościowy rozwoju polega na integracji, czyli całkowaniu się rozwiniętych ilościowo części składowych podłoża (patrz rozdz. XII p. 1). Najsilniejsze z nich zaczynają podporządkowywać sobie słabsze składniki i w ten sposób kształtuje się nowy układ, który nazywamy strukturą rozwojową. Tak np. w warstwie psychologicznej u jednego wychowanka może brać górę inteligencja, u innego wola lub uczucie, które organizując układ mogą nadawać mu kierunek intelektualizmu w pierwszym wypadku, woluntaryzmu w drugim lub sentymentalizmu w trzecim. Każda warstwa dojrzewając wytwarza własną strukturę rozwojową, do której kolejno należą: temperament, indywidualność, charakter, osobowość oraz struktura światopoglądowa. Ponieważ każda struktura tworzy układ rozwiniętych już składników podłoża, czyli organizuje funkcje danej warstwy, dlatego też struktury są dynamiczne i regulują działanie, zachowanie się i postępowanie jednostki. Rozwój zaś coraz wyższych struktur integruje, włącza w całość działanie struktur wcześniejszych, na skutek czego postępowanie człowieka w sposób naturalny doskonali się i szlachetnieje, staje się coraz bardziej ludzkie. Doskonalenie struktur rozwojowych polega na tym, że w każdej z nich coś na trwałe pozostaje ze struktur niższych (tak np. własnego temperamentu i indywidualności nie możemy się nigdy pozbyć), a coś przybywa ze struktury wyższej. Przybywa tu z każdą wyższą strukturą większy udział duchowości ludzkiej, dołączają się stopniowo cechy osobowościowe, wśród których arystotelesowski logos, czynnik rozumowy i poznawczy prowadzi do mądrości, budując na pojęciach konkretnych ogólniejsze, a na zmysłowych formach poznanie wyższe, oparte o operacje formalne, odwracalne i logiczne. Na skutek tego ostatecznie poziom kultury i moralności narodów zależy od „poziomu umysłów" członków społeczeństwa, czyli od poziomu wykształcenia ogólnego. Jednakże i w tej dziedzinie wkracza „losowość" rozwoju coraz szerszej i głębszej wiedzy ludzkiej, w której obok strony matematycznej, przyrodniczej i technicznej równolegle powinna się rozwijać także strona humanistyczna, filozoficzna i teologiczna wiedzy. Dopiero ta harmonijna rozbudowa całej wiedzy ludzkiej warunkuje wzrost życia moralnego i społecznego, określanego jako życie duchowe ludzkości. Od strony rozwoju wychowawczego człowieka konieczny jest rozwój wszystkich struktur i cech osobowościowych pełnej duchowości ludzkiej. Nie wolno więc zastępować logosu tj. rozumności wyższą duchowością, gdyż wówczas akcent przesuwa się ze sfery intelektualnej na uczuciową i wolicjonalną, jak to robi emocjonalnowoluntarystyczna pedagogika „nowego wychowania". I odwrotnie nie należy zadawalać się rozwijaniem wyłącznie logosu, jako „inteligentnej duchowości", z wykluczeniem jej wyższych, światopoglądowych i kulturowych elementów, jak to czyniła „szkoła stara" XIX wieku lub tendencje epigonistyczne. Stąd teoria warstwicowa kładzie nacisk w progresji wychowawczej na pełny rozwój struktur począwszy od temperamentu i indywidualności, a na charakterze, osobowości i strukturze światopoglądowej kończąc. To znaczenie moralne struktur rozwojowych w postępowaniu i życiu człowieka uzasadnia potrzebę ich bliższego poznania naukowego w pedagogice, do czego kolejno przejdziemy. Najwcześniej, bo już w głębokiej starożytności, poznaną strukturą rozwojową człowieka był temperament. Sam termin, pochodzący od łacińskiego wyrazu temperare, znaczącego mieszać coś ze sobą, wiązał się z teorią starożytnych lekarzy, Greka Hipokratesa (V w. przed Chr.), ojca medycyny i Rzymianina Ga-lenusa (II w. po Chr.) o wilgotnościach (humores) w ciele ludzkim pomieszanych ze sobą, ale z przewagą bądź to gorącej krwi (łac. sanguis), zimnej żółci (gr. chole), czarnej żółci (gr. melajna cho-16) lub flegmy, śluzu (gr. phlegma). Stąd pochodzi klasyczny podział temperamentów na sangwiników (żywe, zmienne reakcje, słomiany ogień), choleryków (wybuchy silnych uczuć), melan-cholików (łagodne usposobienie i powolność), flegmatyków (obojętność uczuciowa i nieruchawość). Psycholog W. Wundt w XIX wieku sprowadził podstawę podziału temperamentów do czterech kombinacji, na które składają się: a) sposób reagowania (reakcja szybka lub powolna) oraz b) siła i czas trwania reakcji (długo-lub krótkotrwała). 71 E. Kretschmer, Psychologia lekarska (tl. z niem.), Warszawa 1958, s. 205. Współcześnie medycyna wiąże temperament z postawą uczuciową i tempem psychicznym jednostki,71 wyrażającym energię życiową lub żywotność organizmu. Typy zaś temperamentu uzależnia się dziś od konstytucji budowy ciała: astenika (budowa wąska), pyknika (budowa przysadzista), atletyka (budowa muskularna) lub dysplastyka (budowa nieharmonijna) (E. Kretschmer); od przewagi tkanek w ujęciu W. H. Sheldona: endo-morfia (przerost narządów wewnętrznych i tkanki tłuszczowej), mesomorfia (przewaga tkanki mięśniowej) lub ektomorfia (rozwój tkanki nabłonkowej i nerwowej); od układu nerwowego i przewagi pobudzania lub hamowania jak głosi I. Pawłów (choleryk — typ silny, pobudliwy, flegmatyki — typ silny, spokojny, sangwinik — typ silny, żywy, flegmatyk — typ słaby, zahamowany); czy od przewagi gruczołów dokrewnych, hormonalnych Wszystkie nowe typologie temperamentu, podobnie jak teoria klasyczna, uzależniają go od organizmu i jego poszczególnych składników biologicznych. Dlatego na tej podstawie należy określać temperament jako pierwszą strukturę w rozwoju warstwy biologicznej, która przejawia się w reakcjach emocjonalnych i w motoryce popędowej aktywności. Trafnie to podkreśla typologia francuska Le Senne'a, wyróżniając w temperamencie, nazywanym charakterem, trzy elementy: emocjonalność, aktywność oraz siłę reakcji. Biologiczność temperamentu powoduje to, że jest on strukturą całkowicie wrodzoną, dziedziczoną genicznie po rodzicach i wstępnych pokoleniach. Dlatego też temperament tworzy stałą i trudno zmienną właściwość jednostki, która reaguje odruchowo bez udziału inteligencji według swego typu temperamentalnego na każdorazowe przeżycie przykrości lub przyjemności. Ten czysto naturalny sposób postępowania, szczególnie kiedy jednostka posiada zbyt żywy lub niewrażliwy temperament, stanowi wielką trudność wychowawczą, którą trzeba przezwyciężyć przez nadbudowanie nad nim wyższej struktury indywidualności.“
Okres przekwitania
Kiedy w wieku 44—50 lat ustaje miesiączkowanie, mówimy, że kobieta przechodzi okres przekwitania Istota zmian, które się dokonują w ustroju kobiety w tym czasie, polega na ustaniu cyklicznego procesu dojrzewania jajeczek w jajnikach i wydalania ich przez jajowody do macicy. Zmiany jednak nie zachodzą tylko w samych jajnikach, dotyczą one także przysadki mózgowej, tarczycy i innych narządów. W wyniku przekwitania kobieta traci zdolność rodzenia dzieci.”